Formuła tzw. procesu skróconego przed biskupem (processus brevior coram Episcopo) wprowadzona przez papieża Franciszek w Liście Apostolskim Mitis Iudex ma w zamyśle Ustawodawcy kościelnego w określonych przypadkach znacząco ograniczyć czas trwania procesu o stwierdzenie nieważności małżeństwa. Ponieważ proces odbywa się wobec biskupa diecezjalnego, w takim przypadku nie orzeka trybunał złożony z trzech sędziów (jak w procesie zwykłym), lecz decyzja wyrokowa jest podejmowana jednoosobowo.
1. Kluczowe elementy procesu skróconego o stwierdzenie nieważności małżeństwa kościelnego
W 2015 r. proces o stwierdzenie nieważności małżeństwa przeszedł diametralną zmianę. Wówczas to papież Franciszek wydał motu proprio Mitis Iudex Dominus Iesus oraz Mitis et Misericors Iesus (dalej: MIDI) link do dokumentu, które wprowadziło proces skrócony przed Biskupem. Dzięki tej zmianie możliwy jest teoretycznie proces w „45 dni”. W praktyce zakończenie procesu przed upływem 45 dni jest bardzo trudne. Wynika to m.in. z czasu, który musi zostać poświęcony na obrót korespondencją.
WAŻNE!
Prawodawca kościelny nie podaje w sposób wyczerpujący przyczyn, które uzasadniają zainicjowanie procesu skróconego, nadmienia jedynie, że chodzi o takie przypadki, w których nieważność małżeństwa jest wręcz oczywista, a jej udowodnienie nie wymaga przeprowadzenia skomplikowanego dochodzenia np. anormalnie krótki czas pożycia małżeńskiego, aborcję dokonaną dla uniknięcia zrodzenia potomstwa, pozostawanie w seksualnej relacji z osobą trzecią mające miejsce w czasie zawierania małżeństwa lub wkrótce po ślubie, podstępne zatajenie bezpłodności, etc.
Trzeba jednak podkreślić, że ukazane wyżej sytuacje nie przesądzają automatycznie o możliwości zainicjowania procesu skróconego np. chociażby fakt przedślubnej ciąży, który sam w sobie nie jest wystarczającym dowodem na zaistnienie przymusu do zawarcia małżeństwa.
2. Jakie należy spełnić warunki dla zastosowania procesu skróconego?
2.1. Byli małżonkowie muszą być zgodni, czyli zgodna prośba obu stron
Skarga powodowa musi zostać złożona przez obydwoje małżonków, czyli strona powodowa, jak i pozwana muszą się zgadzać na wniesienie sprawy o stwierdzenie nieważności małżeństwa. W trybie zwykłym nie trzeba uzyskiwać zgody drugiej strony. W trybie skróconym już tak.
WAŻNE!
Jeżeli nie jest możliwe złożenie skargi powodowej przez obydwoje małżonków, wówczas taki wniosek powinien złożyć jeden małżonek, ale za zgodą drugiego.
Zgodność małżonków winna dotyczyć nie tylko samego faktu prośby o orzeczenie nieważności małżeństwa, ale również tytułu, z jakiego ta nieważność miałaby zostać orzeczona.
2.2. Oczywista nieważność małżeństwa kościelnego
Niestety sama zgodna wola małżonków nie jest wystarczająca. Najważniejszą kwestią jest fakt, iż skarga powodowa powinna jasno wskazywać, iż sakramentalny związek małżeński został nieważnie zawarty. Innymi słowy, muszą zostać przytoczone okoliczności dotyczące faktów lub osób, które nie wymagają przeprowadzenia dokładniejszego badania albo dochodzenia oraz w sposób oczywisty wskazują na nieważność. I co najważniejsze – muszą one zostać poparte zeznaniami świadków lub dokumentami, np. medycznymi.
Wikariusz sądowy nie jest zobligowany do skierowania sprawy na drogę procesu skróconego przed biskupem zawsze, ilekroć strona w skardze powodowej wskaże którąś z okoliczności wymienionych w art. 14 Zasad proceduralnych. Ma on natomiast wstępnie ocenić dowody i zdecydować, na jakiej drodze sprawa winna być rozpatrywana.
W katalogu okoliczności wymienionych w art. 14 Zasad proceduralnych wymienione zostały następujące:
Taki brak wiary, który może prowadzić do symulacji konsensu lub błędu determinującego wolę.
Nie można w tym przypadku mówić o żadnym automatyzmie, polegającym na konieczności uznania, że niewiara małżonków w sposób oczywisty prowadzi do nieważności małżeństwa. Do orzeczenia nieważności małżeństwa konieczne jest udowodnienie zastosowania wynikających z braku wiary opinii i poglądów do własnego małżeństwa. Brak wiary może prowadzić do symulacji konsensu lub błędu determinującego wolę wówczas, jeśli oznacza on zdecydowane „nie” wobec tego, czego chce Kościół. Z pewnością jednak nie wyczerpuje znamion takiego działania zwykła obojętność w wierze.
Krótki czas pożycia małżeńskiego
Jest to sformułowanie charakteryzujące się pewnym brakiem precyzji. Nie wiemy bowiem czy chodzi o noc poślubną, dzień, tydzień czy miesiąc pożycia małżeńskiego. Co więcej, sama w sobie „krótkość” nie stanowi nigdy przyczyny nieważności małżeństwa, co najwyżej może stanowić pewnego rodzaju przesłankę np. dotyczącą anomalii psychicznej, podstępu czy bojaźni.
Aborcja dokonana dla uniknięcia zrodzenia potomstwa
Chodzi tu o każde przerwanie ciąży, bez względu na jego zgodność z Ustawą o planowaniu rodziny, ochronie płodu ludzkiego i warunkach dopuszczalności przerywania ciąży. Określenie to należy jednak rozumieć zgodnie z jurysprudencją i doktryną, które fakt dokonanej aborcji często przywołują jako intencję wykluczenia potomstwa.
Pozostawanie w relacji pozamałżeńskiej w czasie zawierania małżeństwa lub wkrótce po ślubie, co często może sugerować, iż miało miejsce wykluczenie dobra wierności małżeńskiej
Relacja, którą nawiązuje kobieta z innym mężczyzną albo mężczyzna z inną kobietą musi zostać rozpoczęta przed zawarciem sakramentalnego związku małżeńskiego i być kontynuowana nieustannie również po jego zawarciu. Taka relacja w praktyce sądowej często stanowi argument na rzecz tezy o dokonanej symulacji, jednak nie zawsze ma ona „wartość” prawną.
Podstępne zatajenie bezpłodności, poważnej choroby zakaźnej, potomstwa z wcześniejszego związku lub pozbawienia wolności
Należy pamiętać, że stanowią one jedynie przykłady, które mogą stanowić treść, przedmiot podstępu. Innymi słowy ów przymiot, o którym w przywołanym kanonie napisano, musi być tego rodzaju, aby „ze swej natury mógł poważnie zakłócić wspólnotę życia małżeńskiego”.
Zawarcie małżeństwa z przyczyny całkowicie obcej życiu małżeńskiemu lub wynikające z nieoczekiwanej ciąży kobiety
Będzie się to odnosić do sytuacji, w której ktoś zawiera małżeństwo jedynie w celach ekonomicznych albo w wyniku zajścia w ciążę przed zawarciem małżeństwa np. stanowi ją chęć uzyskania obywatelstwa czy legitymacja potomstwa. Praktyka sądowa pokazuje, iż problematyka nieoczekiwanej ciąży dość często podawana jest jako argument dla uzasadnienia różnych tytułów nieważności małżeństwa.
Użycie przemocy fizycznej w celu wymuszenia konsensu
Z tą sytuacją będziemy mieli do czynienia wówczas, gdy jeden z małżonków będzie w sposób bezpośredni przymuszał przemocą fizyczną drugiego małżonka, aby ten zawarł ślub kościelny. Przymus fizyczny jest działaniem podjętym przez jakąś osobę – z zewnątrz – która zmusza inną fizycznie, do tego stopnia, że zostaje ona popchnięta do uczynienia czegoś, czego w sposób wolny by nie uczyniła i wobec czego nie ma żadnej możliwości przeciwstawienia się.
Brak używania rozumu potwierdzony dokumentacją medyczną
Aby mówić o nieważności małżeństwa, osoba dotknięta daną chorobą, przejściowym zaburzeniem czy niedorozwojem musi być pozbawiona możliwości dokonania aktu ludzkiego, jakim jest wyrażenie zgody małżeńskiej. Do tych przyczyn należą wszelkie zaburzenia i choroby psychiczne, np. zaburzenia obsesyjno-kompulsyjne czy schizofrenia.
3. Elementy formalne konieczne dla wszczęcia procesu skróconego
Oprócz wskazanej powyżej zgodnej prośby małżonków, dla wszczęcia procesu skróconego przed biskupem konieczna jest, jak w przypadku każdego innego procesu, skarga powodowa.
WAŻNE!
W kan. 1684 MIDI dokonane zostało uzupełnienie kan. 1504 KPK, poprzez stwierdzenie, iż oprócz wymienionych tam elementów, skarga powodowa powinna:
- przedstawiać krótko, całościowi i jasno fakty, na których opiera się żądanie;
- wskazać dowody, które mogłyby być natychmiast zebrane przez sędziego;
- zawierać w załączeniu dokumenty, na których opiera się żądanie.
Dokumenty muszą być dołączone już do skargi powodowej. Powinny one uwiarygodnić przekonanie o oczywistej nieważności małżeństwa, być jednoznaczne w swej treści oraz niebudzące wątpliwości co do autentyczności.